Հայկական բնաշխարհին և հավատալիքներին նվիրված ժողովրդական ավանդությունների մեջ մեծ են ջրի պաշտամունքի արձագանքները: Հայտնի է, որ Հայաստանի շատ շրջաններ իրենց ցամաքային կլիմայի պատճառով մեծ պակաս են զգացել մթնոլորտային տեղումների: Ջուրն այստեղ անհրաժեշտ է եղել ոչ միայն մարդկանց հիմնական բնակության սահմաններից հեռու լեռնավայրերում, ուր զբաղվել են անասնապահությամբ, այլև նախալեռներում ու դաշտավայրերում, ուր ժողովրդի պաշտամունքի գլխավոր առարկան եղել է երկրագործությունը: Ջրի գոյությամբ է պայմանավորվել մի դեպքում անասունների, արոտավայրերի, մյուս դեպքում էլ մարդկանց ապրուստի հարցը:
Ըստ այսմ՝ ջուրը վաղնջական դարերից դարձել է Հայաստանի բնակչության հույսի, հուսահատության, ուրախության, վշտի երազանքների ու հոգևոր պաշտամունքի կարևորագույն առարկաներից մեկը:
Ջրի պաշտամունքը անջնջելի հետք է թողել նաև հայկական ավանդությունների վրա:
«Վանա լճի մեջ ժամանակին ահռելի վիշապներ են ապրել, որոնց հետ միշտ պատերազմել են հրեշտակները: Երբ վիշապը հազար տարեկան է դարձել, հրեշտակները դեպի վեր են քաշել նրան ջրից, տարել մոտեցրել են արեգակին, որի ջերմությունից վիշապը այրվել ու մոխիր դառնալով, թափվել է գետին: Այդ ժամանակ այնպիսի թանձր մառախուղ է պատել չորս կողմը, որ մարդիկ մի քանի քայլի վրա չեն տեսել իրար»:
Ավանդության մեջ արձագանք է գտել ջրի պաշտամունքի հետ կապված ամենահին հավատալիքներից մեկը, որի համաձայն լճերի ու ծովերի մեջ կատարվող ալեկոծություններն ու փոթորիկները վերագրվել են այնտեղ ապրող վիշապակերպ ձկներին, որոնք բարկության ժամանակ տակն ու վրա են արել իրենց շրջապատը: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ յուրօրինակ մի արտահայտություն օդերևույթային վիշապի վերաբերյալ հայերի մոտ տարածված հայտնի առասպելի, որի համաձայն երաշտը լինում է այն ժամանակ, երբ վիշապը կտրում է երկնային ջրերի առաջը: Որպեսզի ջրերը բացվեն, անհրաժեշտ է, որ մարդկանց բարեկամ ամպրոպային հերոսը ոչնչացնի նրան:
Նույն այդ վիշապակերպ հսկայական ձկները մեզանում մարմնավորում ու առարկայականում են ջրի պաշտամունքի հետ, որոնք էլ իրենց արտահայտությունն են գտել վիշապ քարակոթողների տեսքով, որոնց վաղեմությունը որոշ գիտնականների կարծիքով հասնում է մինչև մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակ:
Հարց է առաջանում, որն է եղել վիշապ քարակոթողների դերը։ Հայկական լեռնաշխարհին բնորոշ այս քարակոթողները պիտի ընդունել, որ կերտվել են գործնական և կենսական նպատակներով։ Այդ և նման արձանացումների միջոցով մարդիկ ցանկացել են կանխել բնական պատուհասները՝ երաշտը, կարկուտը, զանազան հիվանդությունները, համաճարակները, անբերրիությունը և այլն։ Կոթողների վրա փորագրված տեսարանների միջոցով նրանց կերտողները սպառնացել են բնության չար ուժերին։ Դա գյուղատնտեսական և անասնապահական բազայի վրա զարգացած կախարդանքի ձևերից մեկն է եղել։ Անշուշտ, այդ կոթողների մոտ, հատկապես գարնանը, պիտի տեղի ունեցած լինեին նաև համապատասխան ծիսակատարություններ, այս ենթադրության համար անհրաժեշտ հիմք են տալիս հայկական հնագույն ծիսակատարությունների մասին եղած տվյալները։
Ուշագրավ է, որ կան վիշապաքարեր, որ ամբողջ կոթողն է ներկայացված ձկան ձևով, և ոչ թե նրա վրա է նկարված ձուկ։ Ձուկն այստեղ հանդես է գալիս որպես որոշ իմաստ ունեցող ֆոն։ Ձուկը հիմք է, որի վրա փորագրված են կենաց ծառը, եզը և մյուսները։ Ինչպես հայտնի է, ձուկը ջրի սիմվոլն է։ Իսկ հին պատկերացումների համաձայն դիցաբանական հերոսները, ծառերը, նժույգները և այլն, ծնվում էին ծովից (ջրից): Վերցնենք մի օրինակ։ Կա հնագույն հայկական ծաոապաշտամունքի ծիսակատարությունների հետ կապված մի հոյակապ պարերգ։ Այդ երգից երևում է , որ գարնանային հանդեսների ժամանակ պատրաստել են հատուկ նավ, սրա վրա ամրացրել կենաց ծառ և փառաբանել այդ ծառի ծայրին գտնվող բնում ծնված «ձագի» թռիչքը արևի ճաճանչների տակ, «քաղցրիկ օդում»։ Եթե նկարելու լինենք այս տեսարանը, ապա ծովի փոխարեն կստանանք ձուկ, նրա մեջքին՝ ծառ, իսկ այգ ծառի ծայրին՝ ծնվող դիցաբանական ձագ, որպես գարնան գալու, վերածնունդի ու հարության սիմվոլ։ Այստեղ ևս հիմնականում նույն տեսարանն է «վիշապի» վրա։
Ահա այս պատկերացումների հետ է, որ գործ ունենք «վիշապ» քարակոթողների վրա:
Քանի որ այդ հսկայական քարերի վրա տեխնիկապես հնարավոր և նպատակահարմար չէր քանդակել, պարզ է, որ մարդիկ դա պիտի մի ուրիշ ձևով ցույց տային։ Եվ ահա ձկան մարմնի վրա են քանդակել կենաց ծառը, ուր ձուկը, ֆոն լինելով, երևան է գալիս իբրև ջուր, ծով և կյանքի հիմք։ Եթե կատարենք իմաստային տեղադրում, ապա կստանանք մի հավատալիք, որի համաձայն վիշապների վրա արտահայտված մայր աստվածությունը, հանձին կենաց ծառի, ծնված է ծովից։ Այդպիսի աստվածուհի էր Ծովինարը։ Ջրի և ձկան հետ են կապվում նաև Աստղիկը և ուրիշները։ Ջրի հետ կարելի է կապել նաև Նվարդին, եթե «վարդավառի» մեջ «վարդը» ջուր է, ապա «Նուվար-դի» մեջ՝ ևս։
Ինչպես նշեցինք, կենաց ծառի մասին խոսելիս մայր աստվածության գաղափարը դրսևորված է այդ ծառի միջոցով։ Այժմ տեսնում ենք, որ նշված աստվածության գաղափարն արտահայտվում է հանձին ջրի սիմվոլ ձկան։ Այստեղ հակասություն չպիտի տեսնել: Հին պատկերացումների համաձայն ծովը համարվել է այն միջավայրը, որտեղից ծնունդ են առել բոլոր էակները։ Ջրից են ծնվում ինչպես Սանասարն ու Բաղդասարը, Քուռկիկ Ջալալին և դիցաբանական ծագում ունեցող շատ Էակներ, այնպես էլ ինքը կենաց ծառը: Նկատի առնելով, որ ջրի գաղափարը արտահայտվել է ձկան սիմվոլով, ապա բնականաբար, ձուկն ու ջուրը հաճախ փոխարինել են իրար: Սակայն, ջրից ու ձկից սերված համարվելով նաև՝ ինքը՝ կենաց ծառը, հաճախ այն հանդես է եկել ջրի ֆոնի վրա (օրինակ Վահագնի զրույցում): Վիշապ քարակոթողների վրա կենաց ծառը հանդես է եկել ձկան հետ։ Ուստի այդտեղ, վերջին հաշվով, մայր աստվածության, ձկան, ջրի և կենաց ծառի գաղափարները հիմնականում նույնանում են։
Լեռների և ջրի պաշտամունքի հետ կապված ևս մի հետաքրքիր հնագույն ավանդություն կա, որը ևս արտահայտված է ջրային հավատալիքի խորհրդանիշ վիշապներին հատկացված մեծ դերով՝ իբրև Զագրոս լեռներն ու Վանա լիճը ստեղծող տարերային հզոր ուժերի:
«Արևմտյան Հայաստանում գտնվող Զագրոսի լեռների մասին ասում են , թե դրանք առաջ եղջյուրավոր վիշապներ են եղել: Զագրոսը փորձում է ուտել Տավրոսին, որի համար կռվի է ելնում նրա դեմ: Տավրոսը թեև իր մեծությամբ փոքր է, բայց ավելի ուժեղ լինելով, այնպես է հարվածում Զագրոշի ճակատին, որ նրա եղջյուրները պոկվում են՝ մի եղջյուրը ցցվում է գետնի մեջ, որ մինչև այսօր Մասիուս է կոչվում, իսկ մյուս եղջյուրը՝ խրվում է Արարատի կողը, որ մինչև այսօր Մասիս է կոչվում:: Զագրոշը շշմած մեջքը դեմ է տալիս Տավրոսի Առնոս և Արտոս եղջյուրներին: Տավրոսը բարկացած այնպես ուժեղ է խփում նրա մեջքին ու փորին, որ մի մեծ ձոր է բացվում, որից սկսում է հոսել Զագրոսի արյունից գոյացած Զաբ գետը, և որը թեև վշշում է, բայց անուշ անմահական ջուր ունի: Իսկ Զագրոսի փորոտիքի աղի ջրերի մի մասն էլ գնում է դեպի Վան՝ կազմելով Վանա լիճը: Այդ օրվանից Զագրոսն իր գլուխն առած քաշվում է մի կողմ: Նրա մարմնի մի մասը հասնում է Արարատ, իսկ գլուխը՝ Շիրազ և Հնդստան»:
Աղբյուրներ՝
Աս. Մնացականյան, «Վիշապ»-քարակոթողների և վիշապամարտի դիցաբանության մասին
Ա. Ղանալանյան, Ավանդապատում
Մ. Աբեղյան, «Վիշապներ» կոչված կթողներն իբրև Աստղիկ-Դերկետո դիցուհու արձաններ
