Բանասիարական գիտությունների դոկտոր, ԳԱԱ ավագ գիտաշխատող Ալբերտ Մուշեղյանն իր աննախադեպ բացահայտումներն է հրապարակել նախամաշտոցյան չորսհազարմյա հայերենի գոյության Հին Արևելքի շումերական սեպագրերում:
Տվյալ բնագավառում անուրանալի վաստակ ունեն ուրարտերենի հմուտ մեկնաբան Գրիգոր Ղափանցյանը, վաղնջահայերենի ականավոր հետազոտող Գևորգ Ջահուկյանը և «Հայերեն արմատական բառարանի» հեղինակ մեծանուն Հրաչյա Աճառյանը, որոնց աշակերտելու բախտ եմ ունեցել ԵՊՀ-ի Եվրոպական բաժնում ուսանելու տարիներին (հեղինակ):
Ուրարտերենը իր ուրույն տեղն ունի Հին Արևելքի սեպագիր լեզուների համակարգում: Թեև որոշ հակագիտական միտումների հետևանքով ժխտվում է հայ ցեղի ներկայությունը Հայկական լեռնաշխարհում նախքան Ուրարտուի ենթադրյալ կործանումը մ.թ.ա. 590 թ. , սակայն սեպագիր ուրարտերեն բնագրերի վերծանումը հաստատում է ոչ միայն հայոց լեզվի բառապաշարի առկայությունը, այլ նույնիսկ հայոց լեզվին բնորոշ հնչյունային համակարգի առանձնահատկությունները ուրարտերենում: Ուրարտերենում կենդանի հայոց լեզվի առկայությունն են վկայում գործածության մեջ մտած այնպիսի նորաստեղծ շումերաուրտական բնաձայնական եզրույթներ, ինչպես (GIŠ)GIGIR (անիվների գռգռոց. տե՛ս ասսուր.՝ narkabtu – կառք, ճեպակառք, մարտակառք), dudum (թմբուկ), urud («պղինձ»՝ հայերեն «որոտ» բառից) – այսպես էր կոչվում պղինձը շումերաուրարտական բնագրերում, ի տարբերություն հին արևելյան լեզուներում գործածվող siparru և weru(m) եզրերի: Այնպիսի կենդանիներ, ինչպես ուրարտերեն ANŠU.KUR.RA (նժույգ, քուռակ), ultu (ուղտ) նույնպես բացահայտ վկայում են կենդանի հայերենի ազդեցությունը ուրարտերեն սեպագիր բնագրերում: Համեմատության համար նշենք, որ հայ-ուրարտերեն «քուռակ» (ձի) բառը որևէ նմանություն չունի ասսուր. sisu (ձի, նժույգ) հոմանիշի հետ, իսկ հայուրարտերեն «ուղտ»ը որևէ նմանություն չունի աքքադաբաբելական ANŠU.A.AB.BA (ուղտ) հոմանիշի հետ: Չնայած ANŠU դետերմինատիվը (վերադիր) հատուկ է բոլոր բեռնակիր կենդանիներին, բայց այն հատկապես ծառայել է որպես հայերեն «նժույգ» բառի հիմք (բառասկզբի ա ձայնավորի անկումով և վերջում հոգնակի –յք հավելումով): Մենուա արքայի sisu նժույգը կոչվում է Arsibi (= արծիվ) և արծվի նման էլ ոստնում է 22 կանգուն (=11,5 մ) հեռավորություն. սրանով իսկ Ուրարտուի արքան իր նժույգին վայել անուն է կնքել՝ արտահայտելով արծիվ թռչունի անկասելի սլացքը: Այդ նույն պատկերն ենք տեսնում գրեթե 14 դար հետո Մովսես Խորենացու մոտ, որը հայոց Արտաշես թագավորի Սյավ նժույգի ոստյունը համեմատում է արծվի թռիչքի հետ: Հետաքրքիր է նշել, որ բաբելոներեն mušku թռչունը բնորոշվում է, որպես «օձեր խժռող» և սրանով ակնհայտ նույնանում է հայկական արագիլի հետ, որն իր ձագերին կերակրում է օձերով:
Չափազանց զարմանալի է, որ կատվազգիների ցեղին պատկանող լուսան՝ վայրի կենդանու անունը հայկական ձևով պահպանվել է միայն աքքադական Գիլգամեշի էպոսում՝ հին բաբ. Lusan, luŝanu (Gilg.,V, 24) իսկ մյուս հին լեզուներում նրա անունը հնչում է միանգամայն այլ կերպ, օրինակ՝ լատ. Lynx vulgaris : «Քարբ» զեռունը Ե. դարի գրաբարում հանդիպում է երկու տարբեր իմաստներով՝ Հին կտակարանում, որպես թարգմանություն եբր. «բիխին» բառի (խիստ թունավոր մեծ օձի տեսակ) գործածվում է քարբ (Յովբ. Ի.16, Երեմ. Ը.17, Եսայի ԾԹ.5), օրինակ՝ «զսրտմտութիւն վիշապաց ծծեսցէ, սպանցէ զնա լեզու օձի»- հմմտ. եբր. բնագիր. «Զթոյն քարբի ծծեսցէ, սպանցէ զնա լեզու իժի» (Յովբ. Ի.16): Մինչդեռ Նոր կտակարանում հայ թարգմանիչը քարբ և կարիճ ընդունել է իբրև հոմանիշ և երկուսն էլ նույնիմաստ համարել հունարեն σκορπιός բառին: Ըստ այսմ, Ղուկասի ավետարանի հայերեն թարգմանության մեջ Հիսուս ասում է աշակերտներին. «Ահա ետու ձեզ իշխանութիւն կոխել զօձս եւ զկարիճս, եւ զամենայն զօրութիւն թշնամւոյն» , սակայն Ագաթանգեղոսի պատմության երկրորդ գրքում Գրիգոր Լուսավորչի Վարդապետության մեջ պահպանվել է Հիսուսի հրահանգը իր յոթանասուներկու աշակերտներին՝ անուղղակի խոսքի ձևով. «որք առին իշխանութիւն ի Տեառնե՝ գնալ ի վերայ իժի և քարբի» (Ագաթ. 686), այստեղից պարզվում է, որ հայ թարգմանիչը սկզբնապես հունարեն Ղուկասի ավետարանի σκορπιός (կարիճ) բառը թարգմանած է եղել ոչ թե կարիճ, այլ քարբ. «գնալ ի վերայ իժի(ց) և քարբի(ց)», ինչպես ունի ոչ միայն Ագաթանգեղոսը, այլև Դավթի օրհնության Սաղմոսը և հայ եկեղեցու Հին ժամագիրքը. «Ի վերայ իժից և քարբից գնասցես դու. եւ առ ոտն կոխեսցես զառիւծն եւ զվիշապն» : Ակնհայտ է, որ Հին կտակարանում գործածված քարբ (=թունավոր մեծ օձ) իմաստին հակադրվելով Ղուկասի հայերեն ավետարանի սկզբնական քարբ բառը հետագայում փոխել են կարիճ:
Սակայն ի լրումն այս ամենի, հայերեն քարբ բառը անսպասելի գտնում եմ գործածված Հին Արևելքի սեմական լեզուներում ա աճականով aqrab, aqrabu ձևերով ՝ հենց կարիճ իմաստով և գերմաներեն թարգմանվում է «Skorpion»: Թեև դրանք ընդունված են իբրև արևմտասեմական փոխառություն, բայց ես համարում եմ փոխառություն հայերենից, քանի որ բուն աքքադաբաբելոնյան լեզուներում կարիճ իմաստով բոլորովին այլ բառեր են գործածվում՝ zu-qa-qi-pu կամ zuqa/iqipu, ինչպես և GIR.TAB հետերոգրամը կամ girtablilu առասպելական մարդ-կարիճ հրեշը: Ինչպես տեսնում ենք, քարբ զեռունը, հայտնվելով աքքադաբաբելական բնագրերում aqrabu ձևով, անփոփոխ պահպանել է բնիկ հայերեն «կարիճ» նշանակությունը, որով հաստատվում է նաև իմ առաջարկած «քարբ=aqrabu» նույնությունը: Ուստի և պետք է մերժել այդ փոքր զեռունին հայերեն Հին կտակարանում տրված «մեծ թունավոր օձ, ակնոցավոր օձ, վիշապօձ» որակումները: Ըստ այսմ, միանգամայն իրավացի եմ համարում Սերովբե Տէրվիշյանի կարծիքը գրաբարին նվիրվածգերմաներեն գրքում (Das Altarmenische, 1877), որը, հակառակ հայերեն հին բառարանների, քարբ բառը միանշանակ նույնիմաստ է համարում հունարեն σχορπ-ίος բառին և մերժում նրան վերագրված մյուս իմաստները , մինչդեռ Հր. Աճառյանը, Գ. Ջահուկյանը, Ստ. Մալխասյանցը, հաշվի չառնելով վերոհիշյալ փաստարկները, ընդունում են միայն քարբ բառի «օձ, իժ, վիշապ» նշանակությունը:
Ի լրումն ասվածի, հայերեն զեռուն («եռալ, զեռալ» բայից) գտնում եմ նաև աքքադաբաբելական բնագրերում serru(m) ձևով՝ հավասարապես թե՛ օձ (muš) նշանակությամբ և թե՛ կարիճ (zuqaqipu) :
Խաղող պտուղը ուրարտերեն արձանագրության մեջ ներկա է բնիկ haluli ձևով (աքքադ. tillatu), իսկ «խաղողի այգի» ((GIŠ)uldi) արտահայտության մեջ uldi բառը իմ համոզմամբ հայերեն «որթ» արմատն է:
Սեմական լեզուներին բնորոշ «խ» բաղաձայնի ազդեցութամբ հայերեն բառերում եղած հագագային փափուկ «հ» հնչյունը փոխակերպվել է կոշտ «խ»ի, որի հետևանքով հայերեն «հուրհրատող» (բոսորափայլ, կաս-կարմիր) ածականը գտնում եմ բաբելական սեպագրերում ḫurḫuratu ձևով, նույն նշանակությամբ՝ գերմ. «kermes-rot» (որդան կարմիրի պես վառ կարմիր): Զարմանալի է, որ «հուր» բառը հայերենում և բաբելական բնագրում գործածվել է ոչ միայն «կրակ», այլև «միշտ» իմաստով, ըստ այսմ, «հուր-հավիտյան» հայերեն արտահայտությունը բաբելական սեպագրում հանդիպում է ḫurri hur ձևով («հուր-հարատև» նշանակությամբ): Նույն «հուր հավիտյան» իմաստն է արտահայտում նաև ուշ- բաբ. aḫrataš բառը:
Nukurtu(m) (նկրտում). – Հայերեն «նկրտել-նկրտում» բայ-գոյականի հնագույն գործածությունը ավանդված է խեթերենում nukurtu(m) ձևով, և դա Քրիստոսից շուրջ 1500 տարի առաջ, երբ Փոքր Ասիայի խեթերը սերտորեն հարաբերվում էին հարևան Բարձր Հայքի Հայասա երկրի հայ բնակիչների հետ: Հին բաբելոներեն բնագրերում nukurtu(m) բայ-գոյականը գործածվել է «թշնամանք, որոգայթ, խարդավանք, դավ, դավ նյութել, խարդավանել» իմաստով: Այս բայ-գոյականը հստակ բացասական առումով արտահայտվում է նաև մաշտոցյան գրաբարում. «ոչ ի լաւ անդր՝ այլ ի վատթարն նկրտիք» (Ա.Կորնթ.ԺԱ.17). «ի յառաջադէմսն նկրտեալ եմ» (Փիլիպ. Գ. 13). «որք յառաւելն նկրտին, առ ի նուազքն տկարանան» (Շարական). «նկրտիլ իբրև զպակասեալ ինչ յարժանեացն Տեառն» (Բարսեղ). «Մաքսիմիանոս նկրտէր ի կորուստ իւր. և նոքա ի կեանս յաւիտենից» (Ճառընտիր Գ. – ՆՀԲ, հտ. Ա, էջ 14): Եվ պետք է ընդգծեմ, որ Ե. դարի մաշտոցյան գրաբարում, Պողոս առաքյալի թարգմանական թղթերում, այլև նմանօրինակ եկեղեցական վկայություններում նկրտիմ–նկրտում բայ-գոյականը իր բացասական իմաստով շատ ավելի մոտ է կանգնած բաբելոնյան բնագրերի nukurtum-ին, քան ներկայիս հայերեն «նկրտել-նկրտում» բայ-գոյականը՝ գրաբարին: Ուստի անտարակույս է, որ այստեղ ևս գործ ունենք հայերեն հնագույն բառագանձի բացառիկ արժեքավոր նմուշների հետ: Բաբելոնյան սեպագրում nukurtum-ը հաճախ հանդիպում է ipšu(m) հոմանիշի հետ՝ ipiiš nukurti (թշնամանք), որով ավելի շեշտվում է բառիս բացասական իմաստը:
Հայկական պղնձե զենքեր և այլ գործիքներ. – Զինագործության և մետաղամշակման զարգացումը, զենքի գրոհող տեսակների (նետ, աղեղ, նիզակ) և անձնական պաշտպանության միջոցների (վահան, զրահ, լանջապանակ և այլն) արտադրության ուսումնասիրումը նոր ասպարեզ է բացում հայ ժողովրդի և Հին Արևելքի ժողովուրդների փոխադարձ առնչությունների և լեզուների փոխազդեցության պատմությունը վերականգնելու առումով:
1840 թ. հուլիսի 2-ին Մասիս լեռան հրաբուխի ժայթքումից հետո Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարանի պրոֆեսոր, աշխարհահռչակ երկրաբան Հերման Աբիխը Նիկոլայ Առաջին ցարի հրավերով եկավ Հայաստան՝ հրաբուխի պատճառն ու հետևանքները ուսումնասիրելու նպատակով: Ծանոթանալով Լոռվա պղնձաձուլական հնավայրին՝ Աբիխը մի առիթով նշում է, թե դեռևս Հոմերոսի ժամանակներում Հայաստանը պղինձ էր մատակարարել Պոնտական ծովի հունական գաղութներին: Բայց նորագույն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ավելի վաղ, բրոնզեդարյան շրջանում (Ք.ա. Բ. հազարամյակի երկրորդ կեսին), երբ Հայկական լեռնաշխարհում առաջադիմեց պղնձահանքի վերամշակումը, և ապա նաև պղնձի և ցինկի խառնուրդից նոր, ավելի ամուր ձուլվածքներ՝ բրոնզ և արույր ստանալու հմտությունը, նշանակալից դարձավ Ուրարտուի դերը Հին Արևելքի Բաբելոն և Աքքադ երկրներին ավելի կատարյալ զենքերի տեսակներ մատակարարելու գործում՝ ընդդեմ ասորեստանյան նվաճողների: Նախքան պղնձի հայտնագործումը նետի սուր ծայրը ամենուրեք տաշում էին սպիտակ կեդրենու փայտից, և միջազգային սեպագրերում նետը պատկերվում էր ĜIŠGAG.TI ձևով: Հայկական լեռնաշխարհում պղնձի ձուլման շնորհիվ նետի անջատվող ծայրակները փայտի փոխարեն սկսեցին ձուլել պղնձից և բրոնզից, որոնք Ուրարտուից ուղարկվում էին Միջագետքի հարավ և կոչվում էին arimanu – հավանորեն Արամու անունից. նկատի ունեին մ.թ.ա. Թ. դարի սկզբի Ուրարտուի Արամու թագավորին, որը հաճախակի հիշատակվում է ասսուրական արձանագրություններում: Բրոնզե խոցող ծայրակը կամ նետածայրը Բաբելոնում կոչվեց ḫuptu(m), իսկ բրոնզե նետը ḫurḫutûtu , որը hur (կրակ) է կոչվել բրոնզի ոսկեփայլ գույնի համար: Երկաթե նետածայրը պղնձից և բրոնզից հետո է հայտնվել Բաբելոնում և կոչվում էր lûlitu (արամ. lulita) parzilli (երկաթե նետածայր) (հմմտ. հայ. «լուլա»):
Նետի հետ զուգընթաց նույնպիսի առաջադիմություն էր արձանագրում նաև փայտե կոթառով նիզակը իր նետվող փայտե տեգով: Փայտե նիզակը Բաբելոնում կոչվում էր ariktu ` arku (հմմտ. արկանել) և tilpanu (նետվող տեգ) բառերի հապավումից: Երկար (կոթառավոր) նիզակի մյուս հոմանիշներն են asmaru և [giŝ]gid: Փայտե զենքերը գործածվում էին ճակատամարտերում:
Պղնձի և բրոնզի ձուլման շրջանում Ուրարտուում նիզակի փայտե կոթառը փոխարինվեց պղնձե նիգով, և այնուհետև նոր կատարելագործված նիզակը առաքվում էր հարավային Միջագետք և բաբելա-աքքադական բնագրերում նշանակվում էր urudniggidda սեպագրով: Այսպիսով, հայերեն նիգը, որի փոքրացուցիչ ձևն է «նիզակ», նույնպես մտավ միջազգային գործածության մեջ Ք.ա. երկրորդ հազարամյակի վերջին: Հայերեն արույր ձուլվածքը (պղնձի և ցինկի խառնուրդ) ես նույնացնում եմ ariru մետաղի հետ, որի տակ բաբելական բնագրում հիշատակվում է ինչ-որ զենք (թուր՞)` ezzūti ariri (կատաղի արույրներ – Ա.Մ.): Արույր-ariru նույնացումը շատ ավելի հին և ճշգրիտ ստուգաբանումն է բոլոր այն անհավանական փորձերից, որոնց մինչև հիմա հանգել են շատ հմուտ լեզվաբաններ: Հյուբշմանը արույրը համադրում է շումերական urud և ասսուրական urudū (պղինձ) բառի հետ, մյուսները՝ լատ. raudus, rodus, rudus «պղնձի կտոր», հին գերմ. aruzzi, erizzi, գերմ. Erz «անագապղինձ» և այլն:
Այսպիսով, Ուրարտուում զինարվեստի զարգացման հետ նաև կենդանի հայերենից կատարված բառացի փոխառությունները տարածվեցին Հին Արևելքի լեզուներում իբրև Հայկական լեռնաշխարհում նյութական մշակույթի՝ մետաղամշակման, մետաղագործության զարգացման արդյունք: Բացի նիզակից պղնձե նիգը Ուրարտուում գործածվում էր նաև գյուղական աշխատանքների համար գործիքներ պատրաստելիս: Դրանցից է մանգաղը՝ niggalu(m), nig/ni-ig-gal-lu , urudnigalu, urudniggallu նաև սերմնացանի գործիք՝ ša urudniggallaati: Վերջին անվան մեջ իսկապես վկայված է ուրարտական պղնձե նիգը, իսկ ուրարտաշումերական gallu բաղադրիչը առկա է բաբելական շատ բառաբարդումների մեջ: Սերովբե Տէրվիշյանը կարծիք է հայտնում թե հայ. «մանգաղ»-ը քաղդեերենից է մտել հայոց լեզվի մեջ : Բայց ընթերցողը սույն ուսումնասիրությունից համոզվում է, որ առաջին հասկ և խոտ հնձող գյուղական գործիքը Ուրարտուում է ստեղծվել niggallu անունով և մատակարարվել Բաբելոն, որի լեզուն էր հենց քաղդեերենը: Ավելի ուշ վկայություն ունենք, որ Բաբելոնում niggallu գործիքը անվանափոխվել է NIG.GAL և maggal , որի ազդեցությամբ էլ Հայաստանում տարածվել է ձևափոխված մանգաղ անվանումը: Մյուս գյուղական աշխատանքի բնորոշ գործիքներից է niğkalagû կամ urudnigkalagu – պղնձե նիգով մեծ թմբուկ: Այստեղ ուրատական պղնձե կամ բրոնզե (ere = բրոնզ) նիգի անվան երկրորդ kala բաղադրիչը նույնպես պետք է հայկական լինի՝ «կալ», «կալ անել»,«կալսել», «քաղ», «քաղել», «քաղոց» (ամիս) – սրանք սերտորեն առնչվում են շումերական akalu(m) (հաց) բառի հետ՝ նույնպես «կալ» բառից: Ուրեմն, մեր առջև ունենք ուրարտական պղնձե նիգով այն քամհարիչ թմբուկը, որը կալի հացահատիկը զտում էր թեփից (աքքադ.` eperu), ուստի և կոչվել է «կալի թմբուկ» (niğkalagû):
«Թանաք» բառի ծագումը.- «Նոր Հայկազեան բառգիրքը» թանաքը անվանում է «սևադեղ»՝ ըստ հուն. μελάν (սև) և լատ. atramentum (սև հեղուկ) նշանակության : Հր. Աճառյանը թանաքը համարում է արևելահայ բառ, որ արևմտահայերենում կոչվում է մելան : Իսկ Գ. Ջահուկյանի «Ստուգաբանական բառարանը» թանաքը համարում է գունավոր հեղուկ, որը գործածվում է գրչության մեջ : Ռուսները այն թարգմանաբար անվանում են чернила, ըստ հունարեն μελάν-ի:
Կարելի է կարծել, թե աքքադացիք և բաբելոնացիք թանաք չեն գործածել, որովհետև սեպագիր նշանները երկաթե սրածայր գրչով էին փորագրում կավե սալիկների վրա: Բայց անսպասելի պարզվում է, որ իրողությունը միանգամայն այլ է: Բաբելոնյան- աքքադական բնագրերում վերջերս հանդիպեցի այնպիսի արտակարգ վկայությունների, որոնք թույլ են տալիս հայերեն «թանաք» բառի ծագումը աղերսել շումերական լեզվի և սեպագրերի հետ: Ահա այդ վկայությունները, որ մինչև հիմա եվրոպացի մասնագետների կողմից ամենևին չեն արժանացել ուշադրության՝ հայերենի հետ որևէ կապ բացահայտելու տեսակետից: Աքքադացիք ոչ միայն թանաք են ունեցել, այլ, որ ապշեցուցիչ է, այդ գրելու հեղուկն իրենք ևս հայերիս նման անվանում էին թանաք: Այդ թանաք եզրույթը ես հայտնաբերել եմ երկու տարբեր բառակապակցություններում կամ ածանցյալ բառերի կազմում: Ահա այդ վկայությունները, որոնք մինչև հիմա մնացել են հայոց լեզվի առնչությամբ՝ չբացահայտված: Նուզիի վկայություններում կարդում ենք. «գարի տուր՝ թանաքաջրի համար» ([k]i tanakušrišu) : Նուզիի խոսքից պարզվում է նաև, որ թանաքաջուրը եփվում էր գարուց, թերևս նաև վարսակից (աքքադ. arsāna): Ակնհայտ է, որ աքքադերեն tanakušrišu բառը բաղկացած է թանաք և šru (ջուր) բառերից՝ «թանաքաջուր»: Այս խոսքի շարունակությունը երկար որոնումներից հետո գտնում եմ մի այլ տեղ՝ iktanak kišippiša («թանաքոտ կնիք») : Վերջին նախադասության հետ նույն իմաստն ունի նաև հաջորդ հատվածը՝ ina kunuukkiša iktanak («նա կնիքով թանաքոտում էր») : Իրար շատ նման են հայերեն «գարի» և բաբ. ḫaraou, «վարսակ» և աքքադ. arsāna բուսանունները, որոնք բարեխառն գոտում են աճում, հակառակ որ Բորգերը գարի բույսի ուրարտերեն հետերոգրամն է համարում ŠE.PAD, իսկ շումերագրով՝ še’u(m):
Ըստ այսմ, գարու եփուկից պատրաստվում էր խյուս (աքքադ. arsānum, arsān), որով (ինչպես զմուռսով) դրոշմվում էր հաստատման ենթակա ամեն ինչ, սկսած արքունի դարպասի դրոշմից՝ giurikánagubba = kingu ša bābi: Դրոշմակնիքները պատրաստվում էին փղոսկրից, քարից և այլն, իսկ կնիքի պահպանությունը հանձնվում էր հատուկ պահնորդի, որի պաշտոնը աքքադերեն կոչվում էր kišibgallu կամ kišibgal (կնիքի պահապան կամ կնիք պահպանող): Պարզվում է նաև, որ Բաբելոնում գոյություն ուներ կաշվե կնիքների ձևարար՝ parkullu(m) խոսակց.՝ burgul, որի պարտականությունը հաճախ կատարում էր նոտարը: Նրա ձևած կնիքները ավելի զանգվածային կարիքների համար էին և, բնական է մտածել, որ կաշվե կնիքը երբեմն փորձանմուշ է ծառայել կավե կնիքներ պատրաստելու համար: Վերոհիշյալ թանաքը, անշուշտ, գործածվել է նաև կաշվի և այլ հարմար նյութի վրա վանկային այբուբենով գրելիս կենդանի հաղորդակցության համար, որի մասին բազմաթիվ ակնարկներ կարելի է գտնել սեպագիր աղբյուրներում: Այդ վանկային գրի մասին են վկայում նաև սեպագիր հետերոգրամների վրա ավելացվող հնչյունային կոմպլեմենտ կոչվող մասնիկները ուրարտերենում և այլուր :
Թեև թանաքաջուր կոչվել է գարու հեղուկը կամ խյուսը, բայց թանաքի բառաստեղծման մեջ, փաստորեն, գարին որևէ մասնակցություն չունի, ինչպես գարեջուր բառը Քսենոֆոնի հիշատակած հայկական կարասների ոգելից խմիչքի հետ: Եվ բառիս արմատը մնում է աղերսել հայերեն «թան», «թանալ», «թանուկ», «թոն» (անձրև) և նման բառերի հետ: Բայց ինչպե՞ս է այն հայտնվել հազարամյակներ առաջ Միջագետքի հարավում. այս հարցը ուղեկցում է մեր շարադրանքում բերված յուրաքանչյուր հայկական եզրույթը քննելիս: Այստեղ ուշադրություն է գրավում նաև հայերեն «կնիք, կինք, դրոշմ», «կնիք, մոհր» և աքքադերեն iknukam (կնքում եմ), kunukku (կնքոց, դրոշմոց), kišib (կնիք) եզրույթների և նրանց ծագման խնդիրը. օրինակ՝ ina kišibbi iknukam-ma («նա կնիքով կնքում էր»): Շատ ուշագրավ է Հր. Աճառյանի կարծիքը աքքադերեն kunukku, kaniku, qanaqu բառերի վերաբերյալ՝. «Այս բառը ասորերենում գոյություն չունենալով՝ ասուրական փոխառության ենթադրությունը հայերենում (այսինքն՝ասորերենում հայերենից փոխառյալ լինելը- Ա.Մ.)՝ ավելի ևս է հաստատվում: Նկատելի է նաև, որ ասորեստանցին ունի երկու ձև (kunukku և kaniku), առաջինը «u» ձայնավորով և երկրորդը «i» ձայնավորով. եւ այդ երկուսն էլ պահուած են հայերէնի մեջ) :
Սակայն, անցնենք հաջորդին:
«Մահ» եզրույթը աքքադերենում.- Ըստ Հր. Աճառյանի «Արմատական բառարանի», դեռ պարզված չէ, արդյո՞ք հայերեն մահ եզրույթը բուն հայկական է, թե՞ փոխառություն իրաներենից, իսկ Գ. Ջահուկյանի «Ստուգաբանական բառարանի» գնահատմամբ այն իրանական ծագում ունի՝ թեև համապատասխան իրանական ձևը չի հավաստվում : Սրանից ավելի Հր. Աճառյանի մոտ գտնում ենք, թե մահ եզրույթի ամենամերձավոր ավանդված ձևերն են սանսկրիտ mrtyú և զնդ. mərəθyu նույնիմաստ և նույնանման բառերը: Շատ ավելի հեռու է հին պարսկերեն uvā-mršiyu բառը: Վերջինս որևէ հիմք չի տալիս այն հայերեն տերմինի հետ նույնացնելու համար: Դրա փոխարեն աքքադաբաբելական լեքսիկական թերթերում առկա են այնպիսի զարմանալի նմուշներ, որոնք կարծես անմիջապես փոխառյալ լինեն հայերեն մահ բառից կամ մահացու բայից և նրա ածանցյալ ձևերից: Այսպես՝ maḫāsu(m) «զարկված, սպանված» դերբայից, maaḫsum «ես մեռնեմ», «մեռնեմ, թե…» (երդվելիս), maḫasu ša qarni (եղջյուրները մահացու են):
Հանդիպում ենք նաև այնպիսի բնագրերի, որոնցում կարծես հատուկ ռազմական պատրաստության նպատակով հրահանգվում է հարվածել մարդու և գազանների մարմնի հատկապես այն մասերին, որոնցից կախված է նրանց կյանքը: Դրանք են ամենից առաջ մարդու ուղեղը, ողնուղեղը՝ (muḫḫu(m)) , ուստի և խորհուրդ է տրվում՝ «սեփական ճակատը պահպանել դավադիր մահացու հարվածից» – հին բաբ. pūt maḫisu puussu imḫaas և «ամենից առաջ հարվածել թշնամու գանգին» – maḫiis qaqqad ummān :
Այստեղ ուշագրավ է, որ բաբ. և աքքադ. qaqqad, gaggadâ, kakdâ/qaqqdâ , qaqqadu, qaqqada, SAG.DU բառերի դիմաց հայերենն ունի «գլուխ, ճակատ, գանգ, կառափ, գագաթ (նաև բրբ.՝ կարկաժ)» եզրույթները: Գագաթ (=qaqqad) բառը Խորենացին օգտագործում է «գանգ,կառափ» իմաստով. «Եւ յղեաց առ Ադդէ, զի արասցէ նմա խոյր բեհեզեայ անգուածով ոսկւոյ, որպէս յառաջագոյն առնէր հօրն նորա: Եւ պատասխանի ընկալաւ, թէ «ոչ արասցեն ձեռք իմ խոյր գագաթան անարժանի, որ ոչ երկրպագէ Քրիստոսի Աստուծոյ կենդանւոյ» : Ավելի ուշ եբրայեցիք փոխ առան Բաբելոնից qaqqad բառը, ուստի Գողգոթան Քրիստոսի Ավետարանում կոչված է Gagat :
Բերում եմ նաև վկայություններ՝ մահակով և զենքերով մարդկանց և գազաններին սպանելու վերաբեյալ՝ 40 ina ḫaṭṭe imaḫusuuš – «40-ը մահակով մահացան». (Stier) ina ḫaṭṭi maḫiis (Gilg. VI, 49) – «(ցուլը) մահակով մահացավ (սպանվեց)»., ša ina tilpānu maḫsu (Gilg. XII, 19) – «Տեգով սպանել». «ussu և šiltaḫu (նետերը) մահացու են»:
Հիվանդությունից՝ ուշ-բաբ.՝ «թագավորը maḫiis (մահացավ) ջերմախտից» . úriiqtum maḫ[sūk] – «վարակը մահացու է»:
Անցնենք հաջորդ, էլ ավելի ապշեցուցիչ զուգադիպությանը:
Waraqum (վարակ). – Հր. Աճառյանը հայերեն «վարակ», «վարակում» եզրույթը քաղում է միայն հին գրաբար աղբյուրների մեկնություններից, որոնք վերաբերում են միայն բույսերի ցողունի (բնի) և ճյուղի միացման տեղում գոյացած հանգույցներին և ոստղերին: Նույնը և վերբերում է Ջահուկյանի «Ստուգաբանական բառարանին»: Ուստի բառիս ախտաբանական, բժշկական բնորոշման մասին լրիվ պատկերացում է տալիս միայն Ստ. Մալխասյանցի «Բացատրական բառարանը»: Սակայն հին և նոր բաբելոնյան դարձվածներում անակնկալ հանդիպում եմ հենց հայերեն «վարակ», «վարակում» բառերին, որոնցից աքքադաբաբելական լեզուներում առաջ են եկել տարատեսակ բարբառային ձևեր և դա վկայում է հայերեն բառերի լայն տարածման մասին: Եվ շատ ուշագրավ է, որ բառարանագիր Զոդենը իր բառարանում այդ բարբառային զանազան շեղումներից կարողացել է ճշգրիտ կռահել հայերեն «վարակում» բառը և յուրաքանչյուր շեղված բառաձևի կողքին դնել դրա լատիներեն waraqum տառադարձումը՝ որպես հիմք այդ բոլոր շեղումների, չնշելով, սակայն, որ այդ waraqum հիմքը հայերեն է: Ստորև մեկտեղել եմ այդ աքքադաբաբելական բառաձևերի բարբառային շեղումները՝ ցույց տալու համար հայ և օտար ընթերցողներին, որ տարբեր սեմական աղբյուրներից քաղած այդ շեղումները ծագում են մեկ հայերեն վարակում հիմքից.
Վարակ(ում)` awurriqānum, jB amurriqānu (= waraqum) «դեղնախտ»: «(երբ մեկը) aúriqánam marus (վարակի է ենթարկվում)». «(նա դեղնում է) ina awuriqa[nim] (վարակի պատճառով)». «երբ նրա դեմքը և աչքերը դեղնած են … amuriqanu (վարակված է)». «(Երբ դեղնախտի աստված) սերմեր (է ուղարկում) amuriqa(-a)ni/nu (վարակվածներին) որպես ամոքանք (դեղնախտի դեմ?)»։
Վարակ(ում)՝ uriqiš (= warāqum, wurruqum) – «հիվանդի պես դեղնած»:
Վարակ(ում)՝ uriqtu (= warāqum, տե՛ս awurriqānum) «դեղնախտ» jB: úriqta/riiqtum maḫ[sūk] – «ես տապալված եմ»։
Վարակ(ում)՝ wurruqum (= warqum. warraqu) – «խիստ դեղին»:
Վարակ(ում)՝ (w)urriqu(m) (= warāqum, uriqtu, uriqiš) – 1) «ոսկու ձուլվածք», 2) na4sig-sig = urriqu – «դեղին քար», urriqá – «մոգական քար»:
Ակնհայտ է, որ աղբյուրներում իսկապես բերված են «վարակում» բառի զանազան բարբառային ընկալումները նշված սեմական լեզուներում: Իսկ հին մեկնիչների միամիտ բացատրությունները վկայում են, որ հայերեն «վարակում» բառը Բաբելոնում հայտնվել է հնադարում, երբ կարծում էին, թե մարդկանց մահվան միակ պատճառը դեղնախտն է, և այն համարել են մահացու հիվանդություն՝ maḫ[suk?] : Որևէ կասկած չի մնում, որ մենք գործ ունենք այստեղ հին հայերի մոտ պահպանված վարակիչ հիվանդության ախտանիշների հետ, որոնց վերաբերյալ եղած տեղեկությունների մասին հաղորդում են ոչ թե հին ուրարտական աղբյուրները, այլ սեմական, աքքադաբաբելական բնագրերը:
Եվ, վերջապես ուզում եմ այս տարօրինակ բացահայտումների շարքը ավարտել մի ոչ պակաս ցնցող, բայց շատ ավելի հաճելի հնագույն վկայությամբ: Շատերը գիտեն, որ հայկական ծիրանը հին Հռոմում հայտնի էր որպես հայկական պտուղ և լատիներեն կոչվում էր Armeniaca: Սակայն, գրեթե հայտնի չէ այն փաստը, որ հին աքքադացիք Քրիստոսից 2-3 հազար տարի առաջ ծիրանը անվանել են armaniš , այսինքն՝ «հայկական պտուղ», որի հետ գտնում եմ և հետևյալ պատկերավոր արտահայտությունը՝ «նրա հայերեն քաղցր (armaniš tābu) խոսքը ծիրանի պես հաճելի է» :
Նման բացահայտումները կարելի է երկար շարունակել: Դրանցով հիմնովին ժխտվում է այն հակագիտական տեսակետը, թե Ուրարտուի գոյության ընթացքում Հայկական լեռնաշխարհում հայկական տարր գոյություն չի ունեցել:
Ինչո՞վ բացատրել Հին Արևելքի լեզուներում պահպանված և մեր հայտնաբերած այս և այլ բազմաթիվ վկայությունները հայերեն լեզվի և հայ ժողովրդի կյանքի կենցաղավարության, մետաղամշակման և զինարվեստի վերաբերյալ: Վերոհիշյալ բոլոր աննախադեպ բացահայտումները, որ առաջին անգամ են ներկայացվում սույն ուսումնասիրության մեջ, ինձ բերում են այն հետևության, որ մեր թվարկությունից 4000 տարի առաջ Հայկական լեռնաշխարհում բնակվող շումերական ցեղը, գաղթելով դեպի Միջագետքի միջին և հարավային հարթավայրը, այնտեղ հիմնեց առանձին քաղաք-պետություններ՝ տնտեսական զարգացման բարձր մակարդակով, մշակույթով ու գրականությամբ: Քանի որ նրանք առաջինը հորինեցին սեպագրերը դեռ երրորդ հազարամյակի սկզբից, ուստի և մեծ ազդեցության հասան Բաբելոնում: Պատմագիտությունից հայտնի է, որ մ.թ.ա ԻԲ. դարում գուտիների լեռնական ցեղը, որ բնակվում էր Արարադի երկրում օգնության գնացին իրենց ցեղակից շումերներին և կործանեցին Սարգոն Ա.-ի թագավորությունը: Շումերի միասնական պետությունը վերստին գտավ իր անկախությունը՝ ներառելով Էլլամը և Աշշուրը: Այս գուտիները, ըստ իս, Թովմա Արծրունու մոտ հիշատակված խութեցիների ցեղն է, որոնք, իբրև, եկել էին Ասորեստանից՝ հայրասպան Ադրամելիքից և Սարասարից հետո, և իբր իրենց լեզվի «խրթին և անհետազոտելի» լինելու պատճառով կոչվում էին խութ, իսկ լեռը կոչվեց Խոյթ: Դրա համար էլ Թովման նրանց վերագրում է իրարամերժ վարքագիծ՝ մե՛րթ «գռեահք Ասորոց», գազանաբարո, արյունարբու և հարազատ եղբայրներին սպանելու պատրաստ, մե՛րթ էլ «հիւրասերք օտարընկալք, պատուադիրք»: Ուստի, ավելի ստույգ է Թովմայի այն վկայությունը, թե այս լեռնական խութիները շատ հյուրընկալ և պատվասեր են. «եւ գիտեն զսաղմոսսն զհին թարգմանեալսն վարդապետացն Հայոց, զօր հանապազ ի բերան ունին» : Այս ամենը բերում է այն համոզման, որ Թովման բնիկ լեռնցի խութիներին շփոթել է Աստվածաշնչից իրեն հայտնի Ադրամելեքի և Սարասարի ցեղակիցների հետ, որոնք Ասորեստանից և Նինվեից չվեցին-եկան Սասնո երկիր: Նշանակում է, Սասունի լեռնական խութեցիները, ավելի ճիշտ խութիները, որոնց Թովման անվանում է մեկնակազեն սուրհանդակներ, որևէ կապ չունեն ո՛չ եբրայական ավանդության Ադրամելեքի և Սարասարի, ո՛չ էլ իրական Արադ-Նինլիլի (Ասորեստանի թագավոր Սենեքերիմի հայրասպան որդու) հետ, այլ սերում էին ավելի վաղ՝ Արարադի երկրում բնակվող գուտիներից կամ կուտիներից, իսկ նրանց հնագույն հայրենիքը՝ ըստ իս մ․թ․ա․ III հազարամյակի կեսերից Էբլայի արձանագրություններում հիշատակված Hutimu բնակավայրն է, որտեղից Էբլա եկած հայը (Ha-ia) թանկարժեք կտոր է գնում : Շումերներին ցեղակից լինելով, խութիները ժառանգել են նրանց գրասիրությունը և Ե. դարում իբրև քրիստոնյա՝ բերանացի գիտեին հայոց հին վարդապետների թարգմանած Դավթի սաղմոսները:
Թեև Շումերի լեզուն սեմական չէր, սեմական ժողովուրդների մեջ ուծացվելուց հետո էլ (մ.թ. ԺԸ. դար առաջ), նրանց գրավոր լեզուն շարունակեց իր գոյությունը և այդ ձևով պահպանվեց Հին Արևելքի մշակութային ժառանգության մեջ: Այս կերպ էլ նրանց գրավոր արձանագրություններում և շումերական սեպագրերում պահպանվել են հին հայրենակիցների՝ հայերի և նրանց լեզվի վերաբերյալ տեղեկություններ: Տեղեկացնում եմ, որ իմ զեկուցումից մինչև ներկա տպագրությունը անցած կարճ ժամանակամիջոցում ես հավաքել եմ այնքան նոր զարմանալի հայերեն բառեր շումերական սեպագրերից, որ պատրաստվում եմ դրանք շուտափույթ հրատարակել ավելի մեծ ծավալով:
Չէի ցանկանա առանց հիշատակության թողնել գերմանացի մեծ լեզվաբաններ Բեննո Լանդսբերգերի, Ռիկլե Բորգերի, Վոլֆրամ Զոդենի և այլոց անունները, ովքեր վերծանել և իրենց աշխատություններում մեզ են ավանդել ահռելի քանակությամբ աքքադաբաբելական տերմիններ և նույն բնագրերում պահպանված հայերեն արտահայտություններ, որոնք ծնունդ և հիմք են տալիս անսպասելի կռահումների համար: Նրանք նման են այն անխոնջ սերմնացաններին, ովքեր չգիտեն, թե ում են բաժին հասնելու իրենց ցանած սերմերի պտուղները: Այստեղ ես նկատի ունեմ Ներսես Մկրտչյանի «Семитские языки и армянский» (Ереван 2005) խայտառակ գիրքը, որի մեջ Հայոց նախնի Հայկի և նրա բոլոր սերունդների անունները սեմական (եբրայական) ծագում ունեն, ինչպես և հայերեն բառերը, որոնք գործածված են եղել սեմական լեզուներում: Զուր չէ, որ Գ. Ջահուկյանը օր կենդանության թույլ չէր տալիս, որ այդ խայտառակությունը հրատարակվի: Գրքի խմբագիր ակադեմիկոս Վյաչեսլավ Իվանովը քանիցս նշում է, որ ինքը ուշադիր կարդացել է այդ գիրքը նրա բոլոր ծավալներում և ամեն անգամ լուրջ մտահոգություններ է ունեցել հեղինակի հետապնդած հարցերի մասին, հակառակ որ ակադեմիկոս Թամազ Գամկրելիձեն այն ուղղակի երաշխավորել է տպագրության։ Գալով գրքում Ն.Մկրտչյանի իբր հավաքած և մեկնած «արժեքավոր» և հազվագյուտ բառերին, պետք է նշեմ, որ իրականում նա որևէ հին արևելյան բնագրից ոչինչ էլ չի քաղել և ես մի առ մի կարող եմ ցույց տալ, որ նրա «հավաքած ու քննած» բոլոր սեմական բառերը արտագրված են միայն Հր. Աճառյանի «Արմատական բառարանից», ընդ որում նա խնամքով թաքցնում է իր օգտագործած այս աղբյուրը՝ սեփականելով մինչև իսկ անձամբ Հր. Աճառյանին պատկանող գյուտերն ու հեղինակային ենթադրությունները:
Ամփոփենք․ վերը նշված և չնշված հայերեն եզրույթներն ու արտահայտությունները, կենդանական և բուսական անունները, որոնք այսօր էլ բանավոր թե գրավոր գործածվում են հայոց լեզվում և միաժամանակ վկայված են Հին Արևելքի լեզուներում պահպանված շումերական սեպագրերում, գալիս են աներկբա հաստատելու հայոց լեզվի անընդմիջելի և մշտագո գոյությունը՝ մ.թ.ա. Դ. հազարամյակի սկզբից, որով փաստացի արդարանում է Նոր Զելանդիայի Օքլանդի համալսարանի պրոֆեսորներ Ռասսել Գրեյի և Քվենտին Ատկինսոնի կազմած 87 լեզուների համակարգչային մատրիցների եզրակացությունը այն մասին, որ հայերենը իբրև առանձին լեզու առաջինն է անջատվել հնդեվրոպական մայր նախալեզվից, ավելի վաղ քան հունարենը, սրանից 7-8 հազար տարի առաջ:
Ներկա ուսումնասիրությամբ փաստորեն հիմք է դրվում նախամաշտոցյան չորսհազարամյա հայերենի նոր պատմության, որը ժամանակագրորեն զուգընթանում է Վ. Իվանովի և Գ. Ջահուկյանի բնութագրած և տեսականորեն հիմնավորած նախագրային վաղնջահայերենին, բայց առանձնանում է նրանից իր առավել հարուստ հայերեն բառ ու բանով, որ հարատևել է հայ մտքից և աչքից հեռու՝ Հին Արևելքի սեպագիր բնագրերում: Ըստ էության, խոսքը վերաբերում է հայ-շումերական լեզվաբանական մի նոր տեսության, որը դեռ շատ անակնկալներ կարող է բացահայտել ապագայում:
SHOWED 4939
