«Ազատ Ձայն»-ն իր ընթերցողին է ներկայացնում Հարություն Մարտիրոսյանի աշխատությունից մի հատված, որտեղ հեղինակը ցույց է տալիս հայկական ժայռապատկերների տիեզերական նախամոր կերպարի կապը հնագույն շումերական, ասուրաբաբելական, խուրիական առասպելների և դիցարանի հետ: Հեղինակը շեշտում է, որ արարչության խուրիական առասպելը առաջ է եկել և գոյատևել հյուսիս-միջագետքյան և հայաստանյան միջավայրում ու հետքեր թողել Վանի թագավորության պանթեոնում և հայերի հետագա կրոնական մտածողության մեջ:
«Հայաստանի ժայռանկարների կանացի պաշտամունքային ֆիգուրները պատկերվում են արևանշանի, լուսնանշանի, պարույրի, աստղեր ու մոլորակներ խորհրդանշող շրջանակների կամ աստղաբույլերի հետ, որոնք ներկայացնում են երկնային աշխարհը, հավերժական այն միջավայրը, որտեղ աստվածներն են հարատևում: Այս կարգի ժայռանկարներում հանդիպած եզակի պարույրանշանը`հավերժության նշանը, դրված է կանացի ֆիգուրի գլխավերևում: Նկարագրված հուշարձանների կենդանանկարներն էլ երկնային մարմինների կամ երևույթների նշանակություն ունեն: Կանացի ֆիգուրների հետ ամենից ավելի հաճախ հանդիպում են բեզոարյան այծեր, որոնց գլխավերևում կամ փորի տակ արված երկնային նշանները կամ գծիկ-պեծերը մատնում են նրանց կապը օդերևույթի հետ, նրանց առնչությունը կայծակ-որոտի հետ: Արագածի ժայռանկարի այծերից մեկին ուղեկցում են կետիկ-աստղանշաններ և եղջերուներից վեր արված զիգզագ և կայծակը: Վերն արդեն ասվեց, որ հայ ժողովրդական հանելուկների մեջ, նախնադարյան երկրագործական պատկերացումներում այծը իբրև փայլակի համանիշ (ՙԻնքը`էծ, մեջքը` պեծ (փայլակ), իսկ արևելքի ժողովուրդների ու հույների մոտ` իբրև շանթ-որոտի աստվածների ստնտու մայր: Երկու այլ ժայռանկարներում կանացի ֆիգուրները համադրված են առյուծակերպ կենդանիների հետ, որոնք խորհրդանշում են ամառային արևը, արևի աստվածությունը և հայ էպոսում հանդես են գալիս իբրև Արեգակն-Միհր-Մհեր դյուցազնի մակդիր-կցորդ: Հիշենք, որ ժայռանկարներից մեկում թռչող առյուծը պատկերված է աստղաբույլի մեջ և համաստեղության (Առյուծի համաստեղություն) տպավորություն է թողնում: Կանացի խոշոր ֆիգուրը մի ժայռանկարում համադրված է աստղաբույլերի ու հսկա վիշապ-օձի հետ, որ նույնպես օձի կամ վիշապի համաստեղության տպավորություն է թողնում: Անկախ դրանից, Հայաստանի բոլոր ժայռանկարներում օձավիշապները ներկայանում են արևի, լուսնի, հինգ մոլորակների հետ կամ առանձին` արևի սկավառակը լայն բացած երախի մեջ: Հին արևելյան կրոններում օձավիշապները հանդես են գալիս իբրև արևի և շանթ-որոտի աստվածությունների ախոյաններ: Նույնը մենք տեսնում ենք հայ և վրաց էպոսներում:
Հետաքրքիր է, որ երկնային`երկրաչափական ու կենդանական այս պատկեր-սիմվոլների մեջ կանացի ֆիգուրները հանդես են գալիս մեկուսի`առանց արական զուգակցի և շեշտված կենտրոնական դիրքով մատնանշում են իրենց առաջնությունը մնացյալ բոլոր երկնային օբյեկտների նկատմամբ: Ստացվում է այնպիսի տպավորություն, որ նրանք տիեզերքի հավերժական կատեգորիաների հետ կապված են անքակտելիորեն և ինչ-որ չափով նախորդում են նրանց:
Այլ կերպ ասած` առնչակցվելով աստղերի, արեգակի, մոլորակների՝ երկնային օվկիանոսի հետ, ոճավորված կանացի այս ֆիգուրները կարող էին կապ ունենալ արարչության գաղափարի հետ, ինչպես շումերական, բաբելական և խուրիական նախամայր աստվածուհիները, որոնցով կրոնական հին լեգենդներում և առասպելներում սկսվում է կենդանի բնության արարման և վերարտադրման պատմությունը:
Ավելի մոտիկից ծանոթանալով վերը հիշատակված շումերական Էա աստծո տաճարում պահվող նախամոր`Նամմուի արձանների հետ՝ մենք տեսնում ենք, որ Մեծամորի երկու բրոնզեդարյան ֆիգուրները կապվում են նրանց հետ ոչ միայն ձևով, այլև բովանդակությամբ: Էայի տաճարում, ինչպես Մեծամորում, այս աստվածությունը ներկայացված է երեք արձանիկներով, որոնք կրկնում են Մեծամորի կոթողները քառանկյունի մարմիններով, վզով ու դեմքն զբաղեցնող խոշոր աչքերով: Սրանցից երկուսը, Մեծամորի կավե կերտվածքների նման, փոքրիկ ընտանիք են ներկայացնում: Առաջին արձանիկը մեկուսի է, խոշոր աչքերով ու վզնոցով: Նրա քառանկյունի իրանի վրա, կրծքի ու որովայնի մասում, փորագրված են միատիպ մարդկային երկու ֆիգուրներ, զույգեր, երկվորյակներ, որոնք ոչնչով չեն տարբերվում աստվածամոր ֆիգուրից, ինչպես չեն տարբերվում Մեծամորի` իրար դիմաց դրված (իրարից ծագող) մեծ ու փոքր ֆիգուրները (նկ. 1):
Երկրորդ արձանիկը ներկայացնում է առաջինի մեջ տեղավորված երկու ֆիգուրների միակցված տարբերակը (նկ. 1): Այդպես հաճախ ներկայացվում են երկվորյակները հին արևելյան և անդրկովկասյան արվեստի հուշարձաններում: Այս արձանիկն ունի մեկ մարմին, մեկ վիզ, մեկ բերան, երկու գլուխ և չորս աչք: Վերջապես Էայի տաճարի երրորդ արձանիկը նույնպես առաջինի նման մեկուսի է, սակայն մարմնի վրա երկվորյակների փոխարեն կրում է այծի փորագրություն, որն, ըստ երևույթին, արտահայտում է մայր-աստվածուհու հիմնական ֆունկցիաներից մեկը (նկ. 1): Այստեղ քննարկվող շումերական հուշարձանն ուղղակի կապվում է Հայաստանի ժայռապատկերների հետ, որտեղ գրեթե բոլոր կանացի ֆիգուրներն ուղեկցվում են այծապատկերներով: Վերջինները խիստ պտղաբերող էակներ էին և իրենց բուն իսկ էությամբ հնուց անտի կապվում էին երկրագործական պտղաբերման պատկերացումներին, մարմնավորում ամպրոպ-կայծակի`երկնային ջրի, ծովի երևույթը:
Թեև աստվածամայր-նախամոր վերը նկարագրված արձանները գտնվել են Էա աստծո գլխավոր սրբավայրում`Շումերի ամենահարավային Էրիդու քաղաքում, Պարսից ծոցի ափին, այնուամենայնիվ, նրա արձանիկների զանազան տարբերակները, ուրեմն և նրա պաշտամունքը լայնորեն տարածված են եղել Հին Արևելքի ժողովուրդների, շումերների, բաբելացիների, խուրրիների մեջ, ներքին ծովից (Պարսից ծոց) մինչև վերին ծովը (Վանա լիճը), Եփրատ ու Տիգրիս գետերի ակունքներն ի վար:
Տեսնենք, նախ և առաջ, թե ինչպես էր պատկերացվում նկարագրված արձանիկներով ներկայացվող նախամայրը կամ Աստվածամայրը հին շումերների ու խուրիների մոտ:
Արարչության շումերական առասպելի համաձայն, անհիշելի ժամանակներից տիեզերքը լցված էր վիթխարի օվկիանոսի ջրով, որը սկիզբ ու վերջ չուներ: Մեծ օվկիանոսի մեջ ապրում էր նախամայր Նամմուն: Նամմուն կույս էր, սակայն ժամանակի ընթացքում ծնեց երկվորյոկ աստվածներ Անին (երկինք) և Կիին (երկիր)`եղբորն ու քրոջը, որոնք սկզբնապես անքակտելիորեն կպած են իրար, այնուհետև բաժանվելով դարձան ամուսիններ և ծնեցին Էնլիլ Էնկի եղբայրներին, որոնցից երկրորդը իմաստության, գետերի աստվածն է և ստեղծում է բույսն ու բուսականությունը, մարդկանց ու կենդանիներին, ստեղծում է երկրագործության ու անասնապահության աստվածներին, շենացնում աշխարհը ամեն տեսակ բարիքներով:
Արարչության առասպելի բաբելական տարբերակը զգալի շեղումներ ունի, սակայն այստեղ էլ հիմնական ատաղձը պահպանված է: Այստեղ նախամայր աստվածուհին կոչվում է Թիամաթ (բառացիորեն` ծով), որից առաջ տիեզերքում ոչինչ գոյություն չուներ: Սա ծնեց ավագ աստվածների յոթնյակը, սրա երկփեղկումով ստեղծվեցին երկինքն ու գետինը (երկիրը), այնուհետև առաջ եկան արևը, լուսինը, աստղերն ու համաստեղությունները, երկիրը լցվեց մարդկանցով, կենդանիներով, բուսականությամբ: Այս ամենը կատարվեց Թիամաթ-ծովի շառավիղներից մեկը, երիտասարդ Մարդուկ աստվածը:
Մեզ ավելի նախնական ու անմիջական է թվում արարչության խուրիական առասպելը, որն առաջ է եկել և գոյատևել հյուսիս-միջագետքյան և հայաստանյան միջավայրում մեր թվականությունից հազարամյակներ առաջ ու հետքեր թողել Վանի թագավորության պանթեոնում և հայերի հետագա կրոնական մտածողության մեջ: Այս առասպելում ամենահին, ամենաիմաստուն նախամայր աստվածությունը կոչվում է Ծով, Մեծ Ծով: Նա կույս է, չունի արական զուգակից, սակայն ծնում է Անու, Կումարբի և Էա աստվածներին, որոնց շառավիղներն են Թեշուբն ու Իշտարը, պտղաբերության հզոր աստվածները: Առաջնության համար խուրիական հին ու նոր աստվածների միջև կռիվ է ծագում: Հիմնական պայքարը տեղի է ունենում Ծովի արական շառավիղ, աստվածների թագավոր Կումարբիի և նրա որդու`Թեշուբի միջև, որն իբրև Շանթ-որոտի աստված ծնվել էր եղբայրների հետ Կումարբիի բերանից, ինչպես հայ էպոսի Շանթ-որոտի աստվածներ Սանասարն ու Բաղդասարը` Ծովինարի բերանից: Թեշուբը աճում է ոչ թե օրերով, այլ ժամերով, դառնում է հզոր և հանդուգն, ինչպես Սասնա բոլոր դյուցազունները: Սրա ձայնը որոտի պես պայթում է երկնքում (ինչպես Սանասարի, Դավթի, Ձենով Օհանի, Վահագնի ձայնը), սրա աչքերը փայլում են կայծակների պես (ինչպես Նորածին Վահագնինը): Սա ահ ու սարսափ է տածում Կումարբիի վրա: Երբ կատաղի կռվում Թեշուբը պարտվում էր հորից (Կումարբիից) և նրա գործակալ հրեշ Լամուից, հեռանում, առանձնանում էր աստվածներից ու մարդկանցից` վրա էր հասնում երաշտը, դադարում էին հեղեղները, չորանում`գետերի հուները, մարդիկ զրկվում էին գինուց ու գարեջրից, զոհեր չէին մատուցանում աստվածներին: Վախենալով սովից` Կումարբին և Էան դարձի էին կոչում Թեշուբին, և երկրի վրա առատություն է իշխում: Թեշուբի քույրը` պտղաբերության Իշտար աստվածուհին, իր երգերով ու կանացի թովչանքով ձգտում էր հրապուրել նրա թշնամուն, ժայռակերտ կիսավիշապ-կիսամարդ Ուլլիկումիին, որը ծնվել էր ծովում և նրա ալիքների մեջ էր մեծանում, հզորանում`օրական մեկ կանգուն և մեկ գան, ինչպես Սասնա դյուցազունները: Ծովի մեջ նա մեծացավ հսկա աշտարակի նման, նրա գոտկատեղին դուրս էր մնում ծովի հայելուց, իսկ գլուխը կորչում էր ամպերի մեջ: Քարե տիտանի դեմ կռվի ելած Թեշուբը իր կայծակի նետով կիսեց, փշրեց նրան, ինչպես պստիկ Մհերն իր Թուրկեծակիով կտրեց Վանա ժայռը, որ փակվի նրա մեջ և Թեշուբի նման տարին մեկ անգամ դուրս գա քարայրից` աշխարհը լիացնելու:
Ստացվում է, որ հների պատկերացումների համաձայն` ի սկզբանե անտի գոյություն ուներ Տիեզերական ծովը, որը նույնանում է կանացի աստվածության` նախամոր-կույսի կերպարի հետ: Նախամորից ծնվում են ավագ աստվածները`Երկինքն ու Երկիրը, որոնք իրենց աստվածային շառավիղների օգնությամբ ստեղծում են արևը, լուսինն ու աստղերը, լեռներն ու գետերը, բուսական, կենդանական աշխարհն ու մարդկանց: Այս բոլոր առասպելներում առանձնահատուկ տեղ է հատկացված պտղաբերության հետ կապված աստված- աստվածուհիներին, որոնք հովանավորում են ողջ օրգանական աշխարհի զարթոնքը: Սրանք բոլորն էլ մայր-աստվածուհու շառավիղներն են և խտանում են նրա հսկա կերպարի մեջ:
Հասկանալի է, որ հին արևելյան այս առասպելները լայն տարածում էին գտել Վանի թագավորության մեջ, որը զբաղեցնում էր ողջ Հայկական լեռնաշխարհն իր շրջակայքով:
Վանի արձանագրություններում բազմիցս հանդիպում է SUE բառը, որ նշանակում է ծով: Հնչյունական և իմաստային տեսակետներից այդ բառը լիովին համապատասխանում է հայկական «Ծով» գոյականին, ինչպես ժամանակին նկատել է ակադեմիկոս Գ. Ա. Ղափանցյանը, Մհեր-կապուսիի կրոնական արձանագրության մեջ SUE բառն ունի D- աստված դետերմինատիվը և իրենով կազմված երկու բարդումներ: Դրանցից մեկը վերծանում է իբրև D ՙSUINISINI՚ և ընկալվում իբրև «Ծովային», «Ծովիան», «Ծովիալ» հատուկ անուն: Բարդված երկրորդ D ՙSUININAUE՚ բառը ընկալվում է իբրև ծովերի աստված: Հավանական է, որ Վանի այս աստվածանունը հնչյունական ինչ-որ կապակցության մեջ լինի խուրիական «Ծով», «Մեծ Ծով» բառերի հետ: Սակայն առանց այդ էլ «Ծովերի աստված» հորջորջումը Վանի արձանագրությունների մեջ արդեն իսկ խոսում է Միտանիի ու Վանի պանթեոնների հնամենի կապերի մասին: Խնդիրը դրանով չի սպառվում: Վանի պանթեոնում հիշատակվում են «Երկրների»՝ (իմա «Երկրի՚» հավաքական հոգնակիով արտահայտված) և «Լեռան» (Երկնքի-հիշենք, որ շումերների մոտ երկնքի աստված Անը մնում էր լեռան գագաթին) աստվածները, որոնք անշուշտ պետք է լինեն D SUININAUE-ի զավակները, ինչպես շումերների, խուրրիների մոտ:
Միտանիի ու Վանի ավագ աստվածների նշված ընդհանրությունը հաստատվում է նաև Թեշուպ-Թեյշեբա աստծո առկայությամբ, որը փոխ է առնված խուրրիական պանթեոնից, պատկանում է երիտասարդ աստվածների խմբին և ինչպես խուրրիների մոտ` Վանի երեք գլխավոր աստվածներից մեկն է, կապված է պտղաբերության պաշտամունքի հետ ամպրոպ-կայծակի իր ֆունկցիայով (ինչպես խուրրիական Թեշուբը, հայկական Սանասար- Բաղդասարն ու Վահագնը), նաև ռազմի ու հաղթանակի գաղափարների հետ` իր կայծակ նշանով, ինչպես խուրրիական Թեշուբն իր կայծակ-նետով կամ փոքր Մհերն իր Թուր կեծակիով: Հասկանալի պատճառներով Վանի հին ու նոր աստվածների կռիվների հետևանքով Թեյշեբան`Խալդիի և Շիվինիի հետ միասին, դարձել էր գլխավոր աստված, իսկ ծովի, երկնի ու երկրի հին աստվածները մղվել էին երկրորդ պլանի վրա և աստվածների ցուցակում գրավում էին ետին տեղերից մեկը:
Ցավոք, Վանի առասպելները մեզ չեն հասել, և մենք չենք կարող վերը բերված ենթադրությունը հաստատել բուն Վանի թագավորության նյութով: Սակայն այն, որ այս պատկերացումները խոր արմատներ են գտնում նախաաքեմենյան հայերի մոտ և ապա հարատևում դարեր շարունակ, ինքնըստինքյան հաստատում է մեր դիտողության ճշմարտացի լինելը: Հիշենք, թեկուզ, Գողթան բանահյուսության գեղեցկագույն պատառիկը Վահագնի մասին`«Երկներ Երկին, երկներ Երկիր, երկներ և Ծովն ծիրանի. երկնի ծովուն ուներ և զկարմրիկն եղեգնիկ. ընդ եղեգան փող ծուխ ելաներ, ընդ եղեգան փող բոց ելաներ, եւ ի բոցոյն վազեր խարտեաշ պատանեկիկ, նա հուր հեր ուներ, ապա թե բոց ուներ մորուս և աչքունքն էին արեգակունք»: Հասկանալի է, որ հայ հեթանոսական այս գողտրիկ ստեղծագործության մեջ իրենց ամենանախնական ձևերով, առանց անձնավորման, առանց հատուկ աստվածանունների պահպանվել են «Ծով», «Երկինք», «Երկիր» տիեզերական տարրերը կամ գլխավոր աստվածությունները, որոնք միանգամայն համապատասխանում են խուրրիական, շումերական, բաբելական և Վանի պանթեոնների նախաստեղծ եռյակին: Ըստ այդմ, վանեցիների մոտ այդ աստվածությունները նույնպես անձնավորված չեն և կրում են «Ծով», «Երկիր» և «Լեռ» (երկինք) անունները: «Ծով», «Երկինք» և «Երկիր» աստվածությունները պահպանվեցին հայ կրոնի մեջ աքեմենյան և հելլենիստական ժամանակներում, սակայն անձնավորվեցին, ստացան հատուկ անուններ: «Ծով» աստվածությունն, ըստ երևույթին, ստացավ Ծովինար հատուկ անունը, «Երկինքը» փոխ առավ Արամազդի անունը, իսկ երկիրը`Սանդարամետ անունը»:
«Ազատ Ձայն» լրատվականի նյութերն օգտագործելիս պարտադի՛ր նշեք սկզբնաղբյուրը նյութիհիպերակտիվ հղումով: